Η ιστορία του χωριού μας

Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΞΟΣ

 

Μπαίνοντας κανείς σήμερα στο χωριό της σύγχρονης Αξού, αμέσως μπορεί να διαπιστώσει, ότι είναι απομεινάρι ενός σπουδαίου πολιτισμού. Η Ακρόπολη, ο ναός της Αφροδίτης, οι Θολωτοί τάφοι, τα απομεινάρια των τειχών σημάδια των αρχαίων χρόνων αλλά και οι Βυζαντινές πετρόκτιστες εκκλησίες (άλλες με ψηφιδωτά και άλλες με τοιχογραφίες) έχουν γίνει κατά καιρούς αντικείμενο μελέτης διαφόρων ιστορικών με αποτέλεσμα να συνθέσουν την ιστορία της Αξού από τους αρχαίους χρόνους έως σήμερα. 

 

Ο Βενετός Franciscas Barotti, ήταν ο πρώτος που επισκέφτηκε την Αξό το 1557 μ.χ. και δημοσίευσε μία από τις 60 περίπου επιγραφές που σώζονται σήμερα. Κατά τους νεότερους χρόνους ο Pashley (1834), ο Spratt (1851-53) και ο Thenon (1857), ανακάλυψαν πρώτοι τα αρχαία ερείπιά της, έδωσαν πληροφορίες γι’ αυτήν και κίνησαν το ενδιαφέρον όλων των άλλων που ασχολήθηκαν κατόπιν, όπως οι Hassoulier (1879), Halbett, Desaqetis (1899, 1900), o Tarammelli κ.α.
Από τα χρόνια του Ηροδότου μέχρι και σήμερα η ονομασία του χωριού συναντάται σε συγγραφικά κείμενα, επιγραφές, νομίσματα σε διάφορες παραλλαγές που όλες όμως έχουν σαν βάση το “Αξός”, όνομα που διατηρεί το χωριό και σήμερα.
Τον τύπο “Οαξός” μας παρέχει πρώτος ο Ηρόδοτος από τον Ε΄ π.Χ. αιώνα: «έστι της Κρήτης Οαξός, εν η εγένετο Ετέαρχος Βασιλεύς» (υπάρχει στην Κρήτη η πόλη Οαξός, όπου υπήρξε Βασιλιάς ο Ετέαρχος) και παρακάτω: «ην γαρ δη Θεμίστων Θηραίος έμπορος εν τη Οαξό(γιατί βρισκόταν στην Οαξό ο Θηραίος έμπορος Θεμίστων). Τον ίδιο τύπο μας διασώζουν αργότερα κατά χρονολογική σειρά, ο Ξενίων, ο Ηρωδιανός και ο λεξικογράφος Στέφανος ο Βυζάντιος. Ο τελευταίος που διασώζει και τον τύπο, Αξός, σημειώνει σχετικά:
«Οαξός πόλις Κρήτης, Ελευθέρνης ου πόρω, καθ’ α Ξενίων, από Οαξού του Ακακαλλίδος, θυγατρός του Μίνω». (… Όχι μακριά από την Ελεύθερνα, σύμφωνα με τον Ξενίωνα, από τον Οαξό, γιο της Ακακαλλίδος, θυγατέρα του Μίνωα).Ο ίδιος τύπος συναντάται επίσης σε διάφορες επιγραφές όπως: στην Αθήνα, στους Δελφούς, στη Δήλο, στη Μίλητο και στην Τεγέα.

Τον τύπο “Οαξίς” μας παραδίδουν ο Απολλώνιος ο Ρόδιος και οι Λατίνοι συγγραφείς Servious, σε σχόλιο στα Βουκολικά του Βιργιλίου όπου αναφέρεται στο Varro και σημειώνει «Oaxes, (retae, a quo civitas Oaxia)» (Οάξης (ποταμός της Κρήτης, από του οποίου η πόλη Οαξία), και ο Vilius Sequester.

Τον τύπο” Οάξιος” συναντούμε στον Ιεροκλέα, ενώ τους τύπους Fαυξός, Fαξίων απαντούμε από τις αρχές του 3 π.Χ. αιώνα) α) σε επιγραφές, όπως στους Δελφούς (μαζί μεου τον τύπο Οαξός) σε απάντηση της Αξού σε μια επιστολή των Αιτωλών, στις αρχές του 3 π.Χ. αιώνα στη Γόρτυνα (Κρήτης) της ίδιας εποχής και της ίδιας της Αξού και β) σε νομίσματα της πόλης.
Ο τύπος τέλος «Αξός» απαντά επιγραφικώς στους Δελφούς, στη Μίλητο, στην Καρθαία, Πόλη της Κέας (Τζιάς), τον 3 π.Χ. αιώνα στον Ορχομενό, αρχές του 1 π.Χ. αιώνα, στη Γόρτυνα της Κρήτης, σε συνθήκη με τον Ευμένη, τον 1 π.Χ. αιώνα και σε νομίσματα της ίδιας της Αξού, του 1 π.Χ. αιώνα, για πρώτη φορά.

Όπως κάθε μεγάλη πόλη της Αρχαίας Ελλάδας έτσι και η Αξός διέθετε το λιμάνι της απ’ όπου πραγματοποιούσε τις εμπορικές συναλλαγές της με άλλες πόλεις και νησιά εκτός Κρήτης.
Η επικρατέστερη άποψη τοποθετεί το λιμάνι της Αξού στο Μπαλί Μυλοποτάμου κάτω από την ονομασία Αστάλη.
Δύο είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους πιστεύεται αυτό: Πρώτον διότι το Μοναστήρι του Αϊ Γιάννη του Προδρόμου, παλαιότερα λεγόταν (1635) Ατάλη, ονομασία που μοιάζει παραφθορά της λέξης Αστάλη, και Δεύτερον διότι η πρόσβαση σε αυτό ήταν πιο εύκολη.
Όπως μπαίνει κανείς στον κεντρικό δρόμο της Αξού (ερχόμενος από το Ρέθυμνο) το πρώτο σημείο που αξίζει κανείς να σταθεί είναι οι Θολωτοί τάφοι (αριστερά, κάτω από τον δρόμο) τους οποίους οι ντόπιοι ονομάζουν «Ληνόσπιτα». Πρόκειται για τάφους της Ελληνιστικής εποχής, κατά τον Kirsten. Έχουν ανασκαφεί επτά τάφοι οι οποίοι ήταν λαξευμένοι στην πλαγιά του βουνού αψιδωτοί, με επίχρισμα πυλάσβεστου στο εσωτερικό τους. Έχουν ύψος ενάμιση περίπου μέτρο, ο καθένας τους. Βρέθηκαν σε καθέναν δύο λάρνακες, μια προς την είσοδο και άλλη μια προς το βάθος, μέσα στις οποίες υπήρχαν κόκαλα ανθρώπων «όχι νάνων αλλά υψηλών, όπως οι σημερινοί και φυαλίδια πήλινα στα οποία λέγεται ότι έβαζαν τα δάκρυα τους οι συγγενείς του νεκρού». Βρέθηκαν επίσης και κοσμήματα, όπως δαχτυλίδια χρυσά ή αργυρά,

δαχτυλιδόπετρες και νομίσματα.

Συνεχίζοντας τον κεντρικό δρόμο της Αξού και κοιτώντας στην δεξιά του πλευρά θα παρατηρήσει κανείς ένα λόφο απόκρημνο να υψώνεται επιβλητικά πάνω από το χωριό. Σε αυτό το σημείο ήταν κτισμένη η Ακρόπολη της Οαξού η οποία περιελάμβανε το Ανάκτορο, τον ναό της Ακροπόλεως (αφιερωμένος, ίσως, στον Δία ή τον Απόλλωνα) και πολλούς άλλους βοηθητικούς χώρους.

Η Ακρόπολη, αξίζει να σημειώσουμε γενικότερα, χτιζόταν συνήθως σε απόκρημνους λόφους έτσι ώστε να λειτουργούν σαν φυσικά φρούρια εναντίον των εχθρών. Γι’ αυτό και στις περιγραφές αρχαιολόγων αλλά και όπως μπορεί κανείς εύκολα να παρατηρήσει μόνος του τείχη υπήρχαν μόνο σε μερικά σημεία της και όχι γύρω-γύρω.
Βάση των περιγραφών τα τείχη αποτελούνταν από τεράστιες λαξευμένες πέτρες οι οποίες φέρανε επιγραφές και ενώνονταν δίχως συνδετική όλη. Μέσα στον περικλειόμενο χώρο συνάντησε ο Pashley τα ερείπια ενός κτίσματος, που το χαρακτηρίζει σαν ένα φρούριο μέσα στην Ακρόπολη. Πρόκειται βέβαια για το μέγαρο που χαρακτηρίζουν ως «Ανδρείον» και το οποίο αναφέρεται στις επιγραφές της Αξού. Κατά το 1869 ο Halbherr ανέσκαψε ένα ιερό που, από τα ευρήματά του,χαρακτηρίζεται ως το αρχαιότερο και κύριο ιερό της πόλης και όπως προαναφέραμε ήταν αφιερωμένο στον Δία ή τον Απόλλωνα. Όπως παρατηρεί ο ίδιος ήταν κτίσμα μάλλον τετράγωνο, 10 τετρ. μέτρων περίπου χτισμένο και αυτό με ογκόλιθους «μερικοί από τους οποίους, 4-5, ανεπίγραφοι φέρουσιν εις αρχαίον Βουστρούφηδον γραφήν νομολογίαν δωρικήν, αλλά δυστυχώς εφθαρμένη».

Η επιγραφή αυτή θεωρείται η αρχαιότερη επιγραφή της Αξού. Ο Halbherr πήρε τότε αντίγραφό της. Σήμερα μόνο ένα κομμάτι της σώζεται.

Η ίδια αποστολή είχε ανακαλύψει και έναν δεύτερο ναό στην κάτω πόλη και πιο συγκεκριμένα κάτω από τη Β.Α. πλευρά της Ακρόπολης.
Ο ναός αυτός είχε φαίνεται αφιερωθεί στη θεά της φύσης (Αφροδίτη Αστάρτη) και ήταν μία οικοδομή χωρίς κίονες, με πρόναο, σηκό και οπισθόδομο με τοποθέτηση μάλλον προς το  βορρά (κατά το μήκος των διαστάσεων του).

Μαζί με αυτόν βρεθήκανε πολλά πήλινα ομοιώματα της Αστάρτης, είτε γυμνής, είτε ντυμένης, άλλοτε όρθιας και άλλοτε καθισμένης σε θρόνο και σε διάφορες στάσεις. Αξιοσημείωτη θεωρεί την αρχαϊκή κεφαλή από πωρόλιθο, σε μέγεθος μισό του πραγματικού, αλλά πολυτιμότερα θεωρεί τα ορειχάλκινα ευρήματα.

Τα χαρακτηρίζει ιωνικού ρυθμού του 6 αιώνα π.Χ. ικανά να συγκριθούν με τα καλύτερα ορειχάλκινα αντικείμενα που βρέθηκαν στην Ολυμπία.
Το 1910 σε μία δοκιμαστική ανασκαφή που έκανε ο Πετρουλάκης 300-400 μέτρα Δυτικά από την Αξό δίπλα στο δημόσιο δρόμο προς το Ρέθεμνος βρεθήκανε γύρω στα 200 είδωλα, ακέραια και μη, και ένα ανάγλυφο από κοινό εγχώριο μάρμαρο με ύψος 0,81μ., πλάτος 0,43 και πάχος 0,19 που βρίσκονται στο Μουσείο Ρεθύμνου. Το ανάγλυφο παριστάνει, κατά τον εξερευνητή, τη Θεά Δήμητρα, που εικονίζεται σαν Βασίλισσα, φέρνει διάδημα και κάθεται σε θρόνο. Πάνω από το διάδημα φέρει στεφάνι από στάχυα ενώ στο πάνω αριστερό μέρος του θρόνου εικονίζεται λαμπάδα. Γι’ αυτό πιστεύεται ότι υπήρξε ο ναός της Δήμητρας δίχως να έχει βρεθεί ποτέ το ιερό. Τα ευρήματα που έχουνε βρεθεί στην Αξό και την γύρω περιοχή είναι πάρα πολλά για να αναφερθούμε σε αυτά.

Γι’ αυτό το λόγο παραθέτουμε λίστα των σημαντικότερων ευρημάτων και σε ποιο μουσείο εντός και εκτός Ελλάδος βρίσκονται έτσι ώστε να μπορέσει να θαυμάσει κανείς τις Αρχαιότητες αυτές και να πληροφορηθεί εκτενέστερα για τον αρχαίο πολιτισμό της Αξού.

Ευρήματα σε μουσεία

Μουσείο Ηρακλείου
1. Μία ωραία ομάδα κεφαλών ειδωλίων.
2. Χάλκινον κράνος κορινθιακού τύπου.
3. Χάλκινα σκεύη.
4. Περικεφαλαία με ανάγλυφους
πτερωτούς ίππους.
5. Μίτρες, χάλκινες φιάλες, νομίσματα.
6. Τμήμα ευμεγέθους προσώπου
μειδιούσης γυναικός.
7. Χάλκινη περικεφαλαία του Στ’ αιώνα.
8. Δύο ομολιθικοί πέλεκεις.
9. Μία τεφροδόχος κάλπη και πέντε
ορύβαλλοι γεωμετρικών χρόνων.
10. Χάλκινα και πήλινα ειδώλια.
11. Γυάλινα αγγεία ρωμαϊκών χρόνων.
12. Πρωτογεωμετρικόν ειδώλιον ανδρός,
οδόντες κάπρου, τμήμα ελληνικού
κέρνου και ελληνικά αναθηματικά
πλακίδια γυναικών.
13. Συλλογή ειδωλίων, δακτυλιολίθων καί νομισμάτων.

14. Δύο κεφαλές ταύρου και μία χείρα.αρχαϊκών χρόνων.
Μουσείο Ρεθύμνου
1. Το άγαλμα της Θεάς Δήμητρας.
2. Αποσπάσματα επιγραφών.

ειδωλίου μετά τμήματος ενδύματος

3. Πήλινη αρχαϊκή κεφαλή γυναικός (Θεάς) φέρουσα στεφάνη και ενώτια.
4. Σύνολον χαλκών επιχρύσων κοσμημάτων ρωμαϊκών χρόνων.
5. Υστεροαρχαϊκή επιγραφή.
Μουσείο Χανίων
1. Οι τερακότες και άλλα ευρύματα της ανασκαφής του ναού της Αφροδίτης – Αστάρτης
και του ναού της Ακρόπολης (Απόλλωνος ή Αιός).
2. Πολλά χάλκινα ευρήματα αρίστης τέχνης.

Ένα γεγονός που αξίζει να σημειώσουμε, προτού ξεκινήσουμε να συνθέτουμε την
ιστορία της Αξού, είναι ότι είναι η μοναδική αρχαία πόλη της Κρήτης η οποία συνεχίζει να διατηρεί κατοίκους και πολιτισμό από την εμφάνιση της έως σήμερα με το ίδιο μάλιστα όνομα.

Σαν ιδρυτή της, όπως θέλει η μυθική παράδοση, που διασώθηκε από διάφορους συγγραφείς, θέλει τον Οαξό, υιό του Απόλλωνα και της Ακακαλλίδας, θυγατέρας ή εγγονής του Μίνωα, ή σύμφωνα με άλλη παράδοση της Νύμφης Αγχιάλης.
Οι παραδόσεις αυτές προσδιορίζουν την εμφάνισή της στους προϊστορικούς, και πιο συγκεκριμένα, του υστερομινωϊκούς χρόνους.
Η σύνδεσή της από τον Ηρόδοτο με την εγγονή του Μίνωα, που το όνομά της
θεωρείται προελληνικό, η διάσωση στην αρχαία περιοχή της μέχρι και σήμερα και άλλων προελληνικών λέξεων, όπως: Ζώμιθος, Κράνα, Δαμάστα, Μάραθος, Σίσες, τα Τάλαια όρη και ο σχετικός με τον Τάλω μύθος, η ύπαρξη του πανάρχαιου ιερού του Κρητογενή Δία στο Ιδαίο άντρο, η σύνδεση του τόπου με τους Ιδαίους Δακτύλους (που τους γένησε εκεί η Αγχιάλη, μητέρα και του ιδρυτού της Αξού) με τους Κορύβαντες και τους Κουρήτες και τη μυστηριακή λατρεία τους, η ανακάλυψη και άλλων Μινωικής εποχής αρχαιοτήτων στην επικράτειά της,
όπως: το Μινωικό μέγαρο, που ανακάλυψε ο Μαρινάτος στο Σκλαβόκαμπο, πάνω στο δρόμο, που οδηγεί από την Τύλισσο στην Αξό, οι «νεολιθικοί πέλεκεις», που βρέθηκαν στις Σίσες, οι μινωικές αρχαιότητες που βρέθηκαν στο χωριό Γωνιές, η επισήμανση από το Hood ενός τύμβου «της τελευταίας εποχής του ορείχαλκου» στη θέση Σπηλιά του Αράπη της Κοιλάδας
Γενή Γκαβέ (πέντε περίπου χιλιόμετρα Β. της Αξού), οι δύο «νεολιθικοί πέλεκις», που
προέρχονται από την ίδια την Αξό, αποτελούν ισχυρές ενδείξεις, πως η περιοχή ήταν
κατοικημένη και συνεπώς δικαιολογείται η ύπαρξη πόλης εκεί από τους προϊστορικούς
χρόνους. Έχουν επίσης βρεθεί μυκηναϊκά όστρακα και θραύσματα αγγείων ανάμεσα στουςβράχους από τον Tupanrelli και ο Γερμανός ιστορικός Kirsten τοποθετεί την αρχή της στο 13 π.Χ. αιώνα και την χαρακτηρίζει χτίσμα των Αχαιών.
Την άποψή του αυτή την στηρίζει σε στοιχεία αρχαιολογικά και γλωσσικά: Τα ευρήματα γράφει, μας οδηγούν στο τέλος, ίσως δε και στην ίδια τη Μυκηναϊκή εποχή. «Τούτο δε δείχνει και η σαφής ετυμολογία της λέξης, αλλά και άλλα ίχνη της γλώσσας των Αχαιών αποίκων, που βρίσκονται στη διάλεκτο της Οαξού, όπως και της Ελεύθερνας», «στις αρχαίες επιγραφές της, που, ως προς την απόδοση των φθόγγων και την μορφή της γραφής, προηγούνται από τις επιγραφές της Γόρτυνας  του 5 π.Χ. αιώνα». Σημειώνει δε επιδεικτικά πως στις δύο αυτές  πόλεις περιορίζεται η επιβίωση του Αρχαϊκού «iv» (15), αντί «εν» και ότι άλλους αχαϊσμούς τους έχει κοινούς η Οαξός με τη Γόρτυνα και την Κνωσό, όπως: όνομα, πέδα, κλπ.

Ανήκει λοιπόν στις πόλεις της Κεντρικής Κρήτης όπου (κατά τον Μαρινάτο)
σημειώθηκεν η πρώτη εγκατάσταση των Αρχαίων Αρκάδων γύρω από το 1450 π.Χ. Μαρτυρούν δε τούτο, κατά τον ίδιο, τα παλιά γλωσσικά λείψανα της Αρκαδοκυπριακής ή παλαιοχαϊκής διαλέκτου, που απαντούν στο Δωρικό ιδίωμα της Κρήτης και μάλιστα στο κεντρικό τμήμα της.
Αλλά και νεότερα προϊστορικά ευρήματα, που προέρχονται από την Αξό και τις Σίσες, χωριό που βρίσκεται στην αρχαία περιοχή της, και περιήλθαν στο Μουσείο Ηρακλείου το 1963, ενισχύουν την προϊστορική ύπαρξή της.
Την Αρχαϊκή εποχή στην Ελλάδα ακολούθησαν όπως είναι γνωστό, η Δωρική. Κατά την περίοδο αυτή συντελέστηκε και η κατάληψη και ο εκδωρισμός της Κρήτης. Άγνωστος μας είναι ο ακριβής χρόνος και ο τρόπος.  Ο R.W. Hutchinson προσδιορίζει το 1025 π.Χ. σαν χρόνο της εγκατάστασης των Δωριέων  του Άργους στην Κνωσό. Στην αρχή  εγκαταστάθηκαν σαν μικρές αυτόνομες κοινότητες. Από τους παλιούς κατοίκους άλλοι ήρθαν σε συμβιβασμό με τους κατακτητές, άλλοι αποτραβήχτηκαν στα ορεινά και διατήρησαν την ανεξαρτησία τους ακόμα και στους ιστορικούς χρόνους, όπως οι Ετεόκρητες της Ανατολικής Κρήτης, και οι πολλοί που αντιστάθηκαν γίνηκαν δούλοι, που παραχωρήθηκαν στους κατακτητές με κλήρο. Με την πάροδο του χρόνου οι επιδρομείς  συγχωνεύτηκαν με τους ντόπιους και σχημάτισαν μια νέα κοινωνία με έντονα πλέον τα βασιλεία καταργήθηκε και στη θέση της αναπτύχθηκαν πολλές μικρές ανεξάρτητες πόλεις, κάτω από ένα αριστοκρατικό πολίτευμα, παρόμοιο μ’ εκείνο της Σπάρτης, αλλά χωρίς βασιλέα. Την πολιτική αυτή διάσπαση υποβοήθησε και το ορεινό έδαφος της Κρήτης, πράγμα, που βλέπουμε να γίνεται και στην άλλη Ελλάδα. Οι πολίτες διαιρέθηκαν σε κοινωνικές τάξεις και η δωρική γλώσσα επικράτησε με διάφορες κατά τόπους, διαλεκτικές αποχρώσεις. Την ίδια μοίρα είχε και η Αξός, όπως δείχνει και η νομοθεσία της και, προ πάντων, η διάλεκτός της, που συμφωνεί, με εκείνη της κεντρικής Κρήτης, σ’ άλλα με της Κνωσού και σε άλλα με της Γόρτυνας.

Ευρήματα που έχουν βρεθεί και αποδεικνύουν την ύπαρξη πολιτισμού
κατά την περίοδο αυτή είναι: το αγγείο σε σχήμα πουλιού που βρίσκεται στο Μουσείο Ηρακλείου, με προέλευση την Αξό όπως επισημαίνει ο Y.R. Desborough και τοποθετεί με άλλα παρομοίου στυλ στην «υπομινωϊκή περίοδο», το «πρωτογεωμετρικό» ειδώλιο ανδρός και τα «γεωμετρικά αγγεία».
Κατά τον 8 π.Χ. αιώνα αποκαταστάθηκε η τάξη και είχε παγιωθεί η νέα κατάσταση, και
όπως γράφει ο R.Willetty, «τότε αρχίζει η κυρίως ελληνική εποχή για την Κρήτη. Το εμπόριο ακμάζει και αναπτύσσεται η αστική ζωή των Δωριέων, αντίθετα με την περιοχή της  ηπειρωτικής Ελλάδος, που καθυστερεί. Έτσι αναπτύσσονται πόλεις, όπως η Αξός, η  Πολυγρήνια, η Υρτακίνα, κ.ά.».
Όπως μας δείχνουν διάφορα αντικείμενα τέχνης, στη μεταβατική αυτή περίοδο, η επαφή του ελλαδικού νησιωτικού κόσμου με την Ανατολή συνεχίζεται με γέφυρες την Κύπρο, τη  Ρόδο και την Κρήτη.
Η Κρήτη μάλιστα με την επίκαιρη θέση της  ανάμεσα στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη  απετέλεσε ως τα τέλη του 7ου π.Χ. αιώνα τη γέφυρα ανάμεσα στις δύο περιοχές.

Τη σχέση της Οαξού με την Κυρήνη μαρτυρεί ο ιστορικός μας Ηρόδοτος με την περιγραφή του παρακάτω

επεισοδείου. Στην Οαξό της Κρήτης ήταν ένας βασιλιάς Ετέαρχος, που η γυναίκα του πέθανε αφήνοντάς του μια κόρη, τη Φρονίμη. Για χάρη της ορφανής ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε. Η δεύτερη γυναίκα του όμως, κακιά μητριά, μισούσε την προγονή της και τη βασάνιζε, στο τέλος δε έφτασε στο σημείο να τη διαβάλει στον πατέρα της σαν ακόλαστη. Αυτός επίστεψε τη συκοφαντία και αποφάσισε να την εξοντώσει με τον ακόλουθο τρόπο: Έτυχε τότε να βρίσκεται στην Αξό ένας έμπορος από τη Θήρα, ο Θεμίστων. Ο Ετέαρχος τον περιποιήθηκε και ύστερα του ζήτησε να του υποσχεθεί με όρκο, πως θα του κάμει μια χάρη, που θα του ζητήσει. Ανίδεος, ο έμπορος  του έδωσε την υπόσχεση. Και, όταν επρόκειτο να φύγει, ο βασιλιάς του παρέδωσε την κόρη  του, με την εντολή να τη ρίξει στη θάλασσα, όταν ανοιγόταν στο πέλαγος. Ο Θεμίστων  ταράχτηκε φοβερά και αγανάχτησε για την απάτη, μα δεμένος με τον όρκο του, που φοβόταν  να παραβεί επήρε την κόρη μαζί του. Ωστόσο κάτι σοφίστηκε: Όταν ανοίχτηκε στο πέλαγος, έδεσε την κόρη με ένα σκοινί, την έριξε στη θάλασσα και ύστερα την τράβηξε πίσω στο καράβι. Έτσι και την παράβαση του όρκου και το έγκλημα απόφυγε, όπως πίστευε, και επί  πλέον είχε στα χέρια του ένα καλό εμπόρευμα. Πραγματικά, σαν έφτασε στη Θήρα, πούλησε τη Φρονίμη σ ένα πλούσιο επιφανή του νησιού τον Πολύμνηστο. Από τη γυναίκα αυτή ο Πολύμνηστος απόχτησεν ένα γιο ισχνόφωνο και τραυλό, που, γι αυτό, τον ονόμασαν Βάττο . Αυτός, όταν μεγάλωσε έγινε ο οικιστής της Κυρήνης. Έτσι ο εγγονός του βασιλιά της Αξού έγινε ο οικιστής της Κυρήνης.

Όπως προαναφέρθήκε, αναφορές γίνονται από τον Ιστορικό Ηρόδοτο για την Αξό κάτι που δηλώνει ότι η Αξός κατά την εποχή του Ηρόδοτου ήταν φημισμένη πόλη και εκτός Κρήτης και μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης. Αυτήν την άποψη υποστηρίζει η Cuarolucci με την οποία συμφωνεί και ο Henri Van Effenterre.
Τις γνώμες αυτές επιβεβαιώνουν και τα «σπουδαία ευρήματα», όπως τα χαρακτηρίζει ο Kirsten, που παρέχει η Αξός από τα μέσα του 7 π.Χ. Αιώνα, όπως είναι, τα τείχη και οι ναοί της με το Ανδρείον, έργα μεγάλα και πολυδάπανα για την εποχή τους, τα περίφημα ναμη. μπρούτζινα όπλα της (μίτρες, κράνη, κλπ.), τα

αγαλμάτια και τα ειδώλια, τα λείψανα της νομολογίας της,
«λείψανα απωτάτης αρχαϊκής εποχής», που μαρτυρούν πολιτεία καλά οργανωμένη, με πλούτο και δύναμη.

Κατά την Κλασική Ελληνιστική περίοδο, ενώ η ηπειρωτική Ελλάδα προχωράει με αλματώδης ρυθμούς, η Κρήτη, για λόγους που μας είναι άγνωστοι, παραμένει σχεδόν αφανής.
Μόνο μετά τον 5 αιώνα, ως την εποχή του Χριστιανισμού και ειδικά κατά τους χρόνους ο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του, η Κρήτη εμφανίζεται πάλι στο προσκήνιο της ιστορίας.

Κατά την περίοδο αυτή οι πόλεις ωστόσο είχαν πληθυσμιακά διογκωθεί,
σπαράσσονται από μακρούς εμφυλίους πολέμους, τους οποίους παλιές φυλετικές αντιζηλίες και λόγοι οικονομικοί και κοινωνικοί προκάλεσαν.
Τα γεγονότα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα να βγει η Κρήτη από την απομόνωση της και να συνάψουν οι πόλεις της ποικίλες σχέσεις με άλλες δυνάμεις και πόλεις έξω από το νησί.
Τα επακόλουθα ήταν θλιβερά: Οικονομική εξαθλίωση, χαλάρωση των ηθών, εξαχρείωση της κοινωνίας δημιούργησαν μια τέτοια κατάσταση, ώστε το ρήμα «κρητίζω» να πάρει κακή σημασία.
Σε αυτό συντέλεσε και ότι πολλοί Κρήτες αναγκάστηκαν να εκπατρισθούν και να υπηρετήσουν σαν μισθοφόροι. Άλλοι πάλι επιδόθηκαν στα κέρδη της πειρατείας με κέντρο την Κιλικία.

Η Κρήτη σαν εμπορικό σταυροδρόμι προσφερόταν για τέτοιες δουλειές. Γι’ αυτό
και κάποια νησιά όπως η Κως, η Ρόδος και πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως η Μίλητος, η Τέω,
η Μαγνησία αγωνίζονται να αποσπάσουν από τις Κρητικές πόλεις τη επίσημη εγγύηση
Ασυλίας.  Υπάρχουν και φωτεινά σημεία στην ιστορία της Κρήτης αυτήν την εποχή, όπως είναι οι νόμοι της, που τόσο εκθειάζει ο Πλάτων στους Νόμους του και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, ο θεσμός του «Συγκρητισμού» που εφαρμόζεται από τον 3 π.Χ. αιώνα ως τους Ρωμαϊκούς χρόνους, σε περίπτωση εξωτερικού κινδύνου, η συμμετοχή Κρητών στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου κ.ά. μέχρι την υποταγή της Κρήτης στους Ρωμαίους σκληρούς και αξιοθαύμαστους

αγώνες των Κρητικών, πράγμα που αποτελεί και την τελευταία τιμή και
δόξα τους στους αρχαίους χρόνους.

Μέσα στο παραπάνω ιστορικό πλαίσιο έπαιξε και η Αξός τον ρόλο
της, ο οποίος γίνεται αμυδρά αντιληπτός από τα φτωχά λείψανα
επιγραφών, τα νομίσματά της κ.ά. ιστορικά μνημεία.
Τα στοιχεία αυτά μιλούν «για ευρύτατες εξωτερικές σχέσεις» που
αναπτύσσει η πόλη την περίοδο αυτή με άλλες σημαντικές πόλεις μέσα και έξω από την Κρήτη.
Σε επιγραφή που βρέθηκε στην Τεγέα και διασώζει ονόματα «στρατιωτών μάλλον παρά  προξένων» κατά την εποχή του πολέμου του Αγιδοι (331 π.Χ.) αναφέρεται και ένας Άλξιος ή
Οάλξιος, όπως θα μπορούσε να συμπληρωθεί το κολοβό όνομά του. Η επιγραφή αναφέρεται σε συνθήκη συμφωνίας, άγνωστο με ποιόν, και καθορίζει το δέκατο των λαφύρων ως αφιέρωμα στο «Ποτείδαν» (Ποσειδώνα).

Σε απόφαση προξενίας,της εκκλησίας των Αιτωλών (αρχές του 3 π.Χ. αιώνα) αναφέρεται μεταξύ των τεσσάρων «Βουλάρχων» και το όνομα κάποιου Ιμαδέα (Δαζμαδέα) Χαρζμαδέα (;) fαξ(i)ου, πράγμα που δείχνει στενές πολιτικές σχέσεις φιλίας και κάποιο πολιτικό δίκαιο μεταξύ Αξιών και Αιτωλών, γνώμη, που επιβεβαιώνει και η επιγραφή 18.

Τον ίδιο αιώνα η Αξός συνάπτει συνθήκη φιλίας με την Τύλισο. Σε συνθήκη φιλίας ανάμεσα στους Μιλήσιους και Κνώσιους, που γίνηκε γύρω στο 260 π.Χ. αναφέρονται οι Άξιοι στο πλευρό των δευτέρων, γεγονός που σημαίνει συμμαχία τους και με τους Μιλήσιους. Έτσι εξηγείται και πως κάποιοι «Πρώναξ’ Άξιοι» γίνεται το 223/2 π.Χ. πρόξενοι Μιλήτου:
Ιπρώνακτοι Οάζίος γυνή.
Αργότερα, τέλος του αιώνα, η Γόρτυνα, η ισχυρότερη πόλη της Κρήτης τότε, κερδίζει την συμμαχία της Αξού και την χρησιμοποιεί για να καταπολεμήσει την επιρροή της Κνωσού στην Τύλισο, σύμμαχο ήδη της Αξού.

Έκτοτε ακολούθησε μια σειρά συμμαχιών μεταξύ των Κρητικών πόλεων όπου σχεδόν σε
όλες η Αξός έπαιξε σημαντικό ρόλο. Αυτό κυρίως οφείλεται στην περιοχή που εξαπλωνόταν η
οποία σαν δύσβατη και απόκρημνη, κρυμμένη μέσα στα βουνά ήταν δύσκολο να την
καταλάβουν.

Από όλα τα στοιχεία που παραθέσαμε, τα αξιόλογα χτίσματα, τους ναούς,το Ανδρείον, τα αφιερώματα και χαλκοτεχνήματα τα άλλα μικροτεχνήματα, τα άφθονα νομίσματα την πλούσια νομοθεσία που καλύπτει όλους σχεδόν τους τομείς της ζωής, τις πλούσιες εξωτερικές σχέσεις που εκαλλιέργησε μέσα και έξω από την Κρήτη, καταλήγουμε στο συμπέρασμα, πως σ’ όλη την αρχαία ελληνική περίοδο και ιδίως από τους πρώτους ιστορικούς χρόνους, ως τη Ρωμαϊκή επικράτηση, η Αξός υπήρξε μια αξιόλογη πολιτεία.

Πολιτεία άρτια οργανωμένη ευνομούμενη, με κοινωνική δράση, με οικονομική άνθιση μέσα κι έξω από την Κρήτη.
Κατά την Ρωμαϊκή εποχή από κάποια στοιχεία που υπάρχουν, αποδεικνύεται ότι η Αξός εξακολουθούσε να διαδραματίζει το ρόλο της. Εξακολούθησε να κόβει δικά της  νομίσματα και στην εποχή του Τιβέριου (42 π.Χ. 37 μ.Χ.) και του Καλιγούλα (37 41 μ.Χ.), ο ναός της Αφροδίτης λειτούργησε και επισκευάστηκε. Στον περίβολο του ναού αυτού καθώς και στα Ληνόσπιτα ανακαλύφτηκαν τάφοι της περιόδου αυτής.
Ο Χριστιανισμός, που στην περίοδο αυτή κάνει την εμφάνισή του, φέρνει νέα μεγάλη κοινωνική, ηθική, και οικονομική αναταραχή με τους αγώνες του για επιβολή και επικράτηση είχε και τον αντίκτυπό του στη ζωή της Αξού.
Κατά την περίοδο 395 961 μ.Χ. με βάση τις λίγες περιγραφές που υπάρχουν από τους  χρόνους εκείνους, συμπεραίνεται, πως η επαρχία Μυλοποτάμου είχε δύο επισκοπές, τόσο στην πρώτη, όσο και στην δεύτερη Βυζαντινή περίοδο.

Η μία είχε έδρα την Αξό με τίτλο επισκόπου «Οάξιος» και «Αξιού» η δε άλλη την Ελεύθερνα με τίτλο το όνομα της πόλης αυτής.

Στον Ιεροκλή (528 535 μ.Χ.) αναφέρεται η Αξός ανάμεσα σε 22 πόλεις της Κρήτης με επίσκοπο, η Οάξιος με αύξ. αριθμό 8 και στο «Τακτικόν» 8 (αρχές 9 αιώνα) ο Αξίου 16 .

Από το 823 961 μ.Χ. Επίσκοποι της Κρήτης δεν αναφέρονται, διότι μεσολάβησε η Αραβοκρατία.

Ακολουθεί έπειτα η δεύτερη περίοδος όπου το Πατριαρχείο ξανασύστησε τη Μητρόπολη και τις επισκοπές αλλά με διαφορετικά, ονόματα και διαφορετικές περιοχές διότι οι πόλεις είχαν καταστραφεί.
Το πιθανότερο είναι ότι η επισκοπή Αξού να ανασυστάθηκε με τον τίτλο Αυλοποτάμου η διότι έτσι ονομάσθηκε ο ποταμός Οαξής κατά την 2 περίοδο.

Κατά την Αραβοκρατία (824 960 μ.Χ.) οι 19 εναπομείνασες πόλεις άρχισαν να καταστρέφονται σιγά σιγά. Την ίδια μοίρα γνώρισε και η Αξός.

Τοιχογραφίες που σώζονται απεικονίζουν αγώνες των Αξικών κατά των Σαρακηνών.
Κατά την Β΄ περίοδο η πρώτη ενέργεια του Βυζαντινού κράτους μετά την
απελευθέρωση από τους Άραβες ήταν να ενισχύσει τον Χριστιανισμό. Η Αξός φαίνεται αυτήν
την περίοδο ότι παύει να είναι σημαντική, ωστόσο όμως ο μεγάλος αριθμός των εκκλησιών
μαρτυρούν πως στους χρόνους αυτούς συνεχίζει τη ζωή της σαν ένας αξιόλογος συνοικισμός.

Οι σωζόμενες, σήμερα τοιχογραφίες είναι του 14 αιώνα (Βενετοκρατία) αλλά κάτω από
αυτές υπάρχουν ίχνη παλαιοτέρων ακόμα τοιχογραφιών πράγμα που δείχνει ότι
ανακαινίσθηκαν τότε. Αυτό το επιβεβαιώνει και το γεγονός ότι μερικοί ναοί όπως π.Χ. η Αγία
Ειρήνη, είναι επέκταση παλιών μικρότερων.
Οι εκκλησίες είναι γενικά μικρές, σημάδι, μάλλον πως ήταν οικογενειακές. Είναι του
ρυθμού απλής καμαρωτής βασιλικής, εκτός της Αγίας Ειρήνης που είναι σταυροειδής μετά
τρούλου. Ήταν επίσης όλες τοιχογραφημένες, όπως δείχνουν τα ίχνη στους τοίχους.
Ονομασίες εκκλησιών
1. Ο τίμιος Σταυρός. 2. Ο Άη Γιώργης.
3. Αγία Ειρήνη.
4. Άη Γιάννης.
5. Αγία Παρασκή.
6. Ο Άη Αστράτηγος.
7. Ο Αφέης (αφέντης) Χριστός.
8. Άγιος Κωνσταντίνος.
9. Παναγιά η Κερά.
10. Αγιά Άννα.
11. Αγιά Απακού.

Η περίοδος της Βενετοκρατίας (1204 1669 μ.Χ.) ήτανε φτωχή για την Αξό. Μέσα στα

νομίσματα που έχουν βρεθεί στην περιοχή της Αξού υπάρχουν κάποια βενετσιάνικα τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη ζωής σε αυτήν. Επίσης υπάρχει και η γραπτή μαρτυρία του  καστροφύλακα, που μας πληροφορεί, πως το χωριό υπήρχε το 1583 και είχε 586 κατοίκους.
Μετά ακολούθησε η Τουρκοκρατία (1669 1848) όπου η Αξός, βάση των φορολογικών
καταλόγων που το 1691 μ.Χ. κατάρτισε ο Δεβδερδάρ Αχμέτ Πασάς, Βεζίρης και φρουρός του
ταμείου του κράτους, κατά διαταγή του Σουλτάνου Μεχμέτ το Δ΄, φαίνεται ένα από τα πιο
φτωχά χωριά της Κρήτης.
Βάση των στοιχείων αυτών οι κάτοικοι του χωριού ολοένα και μειώνονταν και υπολογίζεται ότι υπήρχαν γύρω στους 250 κατοίκους έναντι των 586 που είχαμε το 1583.
Κατά την περίοδο αυτή όλες οι Εκκλησίες καταστράφηκαν, αποτελέσματα που είναι εμφανή μέχρι και σήμερα.
Σειρά παραδόσεων που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας μιλούν για τους αγώνες των Αξικών κατά των Τούρκων.
Όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα η Τουρκοκρατία έφερε, πείνα, εξαθλίωση και δυστυχία σε όλη την Κρήτη.
Σε αυτό συντελέσανε και οι θεομηνίες, όπως διάφοροι καταστροφικοί σεισμοί και η Πανούκλα.
Κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής η Αξός δίνει το παρόν κατά των εισβολέων με τις δυνάμεις που διέθετε.
Η ζωή στην Αξό συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με σοβαρές προοπτικές και με όρεξη από τους κατοίκους της για ανάπτυξη και ευημερία.